Marco Aurelio

Argazkian ikusten dugun estatua Marco Aurelio erromatar enperadorearen estatua ekuestrea da. Piazza del Campidoglion kokatuta dago, Erromako hirian. Erromako Museo Capitolinoan aurkitzen da estatua originala, beraz, hau kopia bat da. Eskultura K.a II. Mendekoa da, Marco Aureliok Erromatar Inperioa gobernatu garai berekoa eta  esaten da zibilizazio horren historian egondako gobernatzailerik onena izan zela. Egilea, erromatar eskulturan askotan gertatzen den bezala, anonimoa da, haren helburua erretratuan agertzen den pertsona mirestea baita, eta ez eskulturagilea.

            Eskulturaren forma konkor biribileko da.  Zaldi baten gainean dagoenez ekuestre motakoa da.  Tamaina erraldoiko proportzioak ditu, greziarren artearen proportzionaltasunari eta gizakizko tamainaren neurriari kontrajartzen zaiona. Eskulturaren funtzioa politikoa da, eskultura gehienetan bezala: autoritate baten boterea edo pertsona goraipatzea. Lehen esan dudan bezala, eskulturagileei garrantzia ematen ez zitzaienez, egilea anonimoa da, erretratuan agertzen den pertsonan zentratzeko aterntzio eta garrantzi osoa.  

            Eskulturaren osaera begiratuz Marco Aurelio enperadorearen erretratu erraldoia ikusi dezakegu zaldi baten gainean eta zaldiarekiko kontrola duela ere ikusi daiteke bera domatzeko esfortzurik ez dituelako egiten. Erabilitako materiala brontzea da, argizari galduaren galdaketa teknika erabiliz. Teknika honetan buztinezko irudia egiten da Ondoren, argizariz estaltzen da buztinezko irudi osoa, hemen zulotxoak eginez. Ondoren berotu egiten da argizari urtua ateraz eta bukatzeko brontze urtua zuloetatik sartu egiten da eta lehortzen eta gogortzen uzten da.

Eskulturan, Marco Aurelio garrantzitsuena izan arren, zaldiak protagonismoa hartzen du. Beraren bidez, Marco Aureliok zuen boterea eta indarra erreflejatzen da, domatzeko zaila den zaldi baten itsura duelako eta honek esfortzurik egin gabe kontrolatzen duela ematen duelako.

Obra perfilez ikusiten badugu argazkian bezala, triangulu forma jarraituz  egin dela ikusi daiteke. Zentrifugoa da, enperadorearen besoak zabalik egotea gain, zaldiaren aurreko eta atzeko hankak ere kanporantz daudelako. Honek simetriarekin austen du eta mugimendua ere badago, Greaziako aro arkaikoko eskulturaz asko aldentzen dena, simetrikoak eta zurrunak zirelako. Greziako aro honetako eskulturaz bereizten du ere eskulturaren errealismoak. Erromatar arteak ez du Grezian bezala pertsona perfektua bilatzen, kanona jarraituz eta aurpegian serenitate espresioa jarriz; erromatar artean gizakiak diren bezala egiten dituzte, errealismoz.

Arropan errepatatuta (togan eta kapan, sandalietan), lanketa bikaina eta oso landua egin dutela ikusi daiteke, zimurdura guztiak errealismoz eginez. Berdina gertatzen da zaldiaren aurpegiko espresioarekin edo haren gihar eta zimurrekin. Marco Aurelioren giharrak asko ikusten ez diren arren, begibistan duen hankan eta belaunean ere lanketa bikaina dagoela ikusi daiteke.

Enperadorearen hilea trepanoaren teknikaz eginik dago (itzalak sortzen dituena) eta aurpegian sfumattoaren teknika erabili dute, espresio lasai eta melankoliatsua ematen diotenak. Bere jarreran ikus daiteke duen dotoretasuna eta boterea.   

            Eskultura honek balio izan zuen, Marco Aurelio goraipatzeaz gain, hark zeukan boterea ikustarazteko (Erromatar Inperioa menderatu zuen).

Hau erromatar garaian askotan egiten zen ohitura zen.              

Koliseoa

Anfiteatro erromaniko hau Koliseoa da.

 Erroma erdian bertan dagoen eraikin handi bat da, “hiriaren bihotzean”, esaten den bezala. Arte erromatarra da, hau da, k.a. III. mendetik k.o. V. mendera arte (Barbaroak inperioan sartu arte). Konkretuki, k.a. 70 eta 80. urteen artean eraiki zen. Erromatar artea pragmatismoan oinarritzen da, horregatik eraikinak handiak izaten dira jende gehiago sartzeko, Koliseoaren kasuan bezala. Esan dudan bezala, Italian eraiki zen, Erromaren erdialdean, erromatar foroaren ekialdean zehazki.

            Ez da ezagutzen Koliseoa eraiki zuen arkitektoaren nortasuna, lan erromatar gehienekin gertatzen zen bezala: eraikin publikoak, enperadoreak goraipatzeko eraikitzen ziren, ez egileak miresteko. Vespasiano enperadoreak egin zuen eraikitzeko mandatua eta Titok, bere semeetako batek, ireki edo inauguratu egin zuen.

            Erroma klasikoan, Estatilio Tauro kontsulak, anfiteatro bat eraiki zuen Marteren Zelaian. Eraikin hau hiriko tamaina handiko lehen anfiteatroa izan zen, baina  64. urteko Erromako sutean suntsitua geratu zen, erromatar herriarentzako anfiteatro berri baten beharra sortu zelarik.

            Vespasiano 79an hil zenean, Koliseoa osorik zegoen hirugarren solairua arte. Bere semeak, Titok, amaitu zuen gorengo solairua eta inauguratu zuen. 217an, Koliseoa, larriki kaltetu zuen sute batek eta ez zen guztiz konpondu denbora pasa arte.

            Beranduago, Erdi Aroan, helburu erlijiosoekin erabili zen (eliza bat eraiki zen barnean) eta lurrikaren ondorioak jasan zituen. Anfiteatro honek birmoldaketa asko jasan ditu denboran zehar.

            Eraikuntzaren funtzioa ikuskizun odoltsuak egiteko da. Gladiadore borrokez gain, beste ikuskizun batzuk ere egiten ziren koliseoan: naumakia (itsasontzien arteko borrokak), animalia ehiza, exekuzioak, gudu ospetsuen antzezpenak eta mitologia klasikoan oinarritutako antzezlanak ere.

            Garai honetan espiritu pragmatikoa dago, eta eraikuntz honek ere izango du. Jende asko sartzeko eraikuntza da. Erromatarrak, artistak baino, ingenieriak ziren. Bi sistema erabiliko dituzte: bata arkitrabatua da, greziarrena bezala; bestea gangatua izango da. Arkuetan ere bi mota erabiliko dituzte: lehenengoa erdi-puntukoa eta bigarrena gangatua (kanoi erdiko gangak eta kupulak, naranja erdikoak).

            Erabiltzen zituzten materialak anitzak eta pobreak ziren. Adibidez ladriloa eta, bereziki, “opus cementitium” (karez, tufoz eta urez egina). Estaltzeko, berriz, material dotoreagoak erabiltzen zituzten. Adibidez harria edo marmola.

            Orden edo estiloei buruz, bi mota daude. Lehenengoa toskaniar ordena da, doriarra bezalakoa dena baina fustea laua duena; eta bigarrena konposatua da, joniar ordenaren eta korintiar ordenaren nahasketa bat da. Erromatar kolomak Greziako proportzioak galtzen dituzte eta kolosalismorako joera izaten dute.

            Koliseoan erabilitako materialak harria eta “opus cementitium” dira. Oinplanoa eliptiko da.

Koliseoko fatxada begiratuta hiru pisu dituela ikusiko dugu. Solairu bakoitzeko ordenak, behetik gora, toskaniarra, joniarra eta korintiarra dira. Koloma hauen artean erdi-puntuko arkuez errematatua dago eraikuntza. Hiru pisu hauen gainean murru bat aurkitzen dugu. Murru honek anfiteatroaren arintasuna zapaldu egiten du. Toldo bat jartzeko egina dago, ikusleak eguzkiarengandik babesteko eta ondo ikus zezaten.

            Fatxada utzi eta barrukaldera joanda, anfiteatro osoa inguratzen duten pasiloak aurkitzen ditugu, jende asko biltzean erraz mugi daitezen (hemen erromatarren pragmatismoa ikusi daiteke), eta pasilo hauek kanoi-erdiko gangaz estaliak egongo dira. Pasilo hauen bitartez caveara iritsiko gara, hau da, harmailetara. Harmailadi zabal hau, cunei edo mailatan ezberdindua dago, gizarte klase ezberdinentzako solairuak, eta cunei-ak, aldi berean, praeaintores-etan zatiuta daude, lerroetan. Erdiko hareatik gertu zeudenak, Enperadorea eta Senatariak ziren, eta, gorantz egin ahala, gizarteko maila baxuagoko jendea zegoen, goreneko harmailetan herri xehea egonik.

Barne pasabideetatik harmailetara, vomitorio delakoetatik egiten zen, horrela deituak denbora gutxian jende asko irtetea ahalbidetzen zutelako. Hain ongi diseinatua zegoen, non barnean sartzen ziren 50.000 ikusleak, bost minutu inguruan ebakuatuak izan zitezkeela.

            Erdian area daukagu obalo formarekin eta, honen azpian tunel eta ziega multzo bat zegoen, non gladiadoreak, preso zigortuak eta animaliak sartzen ziren. Lurrak, zenbait tranpol eta karga jasogailu zituen, sotoarekin lotuta zeudenak, eta ikuskizunean zehar erabil zitezkeenak. Estolderi-sare zabal bat ere dago lur-azpian, ura garraiatuko zuena naumakiak ospatzeko eta gero ura ebakuatzeko.

            Dekorazioari buruz hitz egiten, nabarienak erdi-puntuko arkuak dira, arintasuna eta altuera ematen diotenak eraikuntz osoari. Estilo desberdineko kolomak (toskanarra, joniarra eta korintiarra) berriz, fatxada guztiari simetria eta ordena emateko balio dute. Gainera, arku bakoitzean eskulturak egongo ziren (asko gaur egun galduak egon arren) eraikuntzari dotoretasuna emango ziotenak. Azkenik, gaineko murrua apaitzen duen leihoak, erliebeak eta medaioiak daude.

            Lurrikara eta suteen ondorioz oso kaltetua dagoen arren, Koliseoa, beti ikusi izan da Erroma Inperialaren ikur bezala, eta erromatar arkitekturaren hoberen kontserbatutako ereduetako bat da. Erromaren sinbolo bihurtu da.

Atenaseko Partenoia

Iruzkin honetan Atenaseko Partenoiari buruz hitz egingo dut. Partenoia Atenaseko tenplu nagusia izan zen. Iktinos eta Kalikratesek eraiki zuten Fidiasek teknika gainbehegiratzen zuen bitartean. K.a 447 eta 432 artean eraiki zen, “Urrezko Aroa” deituriko garaian, gobernua Periklesen menpean zegoenean. Periklesek berak ordenatu zuen eraikitzen hastea. Greziar estilokoa da, konkretuki doriarra.

Irudia Atenaseko Partenoia da, esan dudan bezala. Fidias ezarritako jarraibideak jarraituz eraiki zen. Fidias Antzinako Greziako eskultore ospetsuena izan zen. Margolari eta arkitekto izan zen ere, lehen greziar klasizismoko garaikidea. Periklesek Fidiasi obra hau eraikitzeko agindu zion, eta honek Iktino eta Kalikrates greziar arkitektoen laguntza izan zuen lan hau bukatzeko.

Atenaseko akropolisean dago kokatua. Akropolisa poliseko toki sakratua da, hiriko toki altuenean kokatua, eta han propileoak, Atenea Nikeren tenplua eta Erekteionen tenplua aurkitu daitezke, besteak beste, Fidiasek obrak izanak ere.

            Greziako tenpluak guztiak bezala, Partenoia ez da bilgune bezala erabiltzen, baizik eta Jainkoaren abode bezala (kasu honetan Atenea jainkosarena) eta bere altxorrak gordetzeko eskainia. Horregatik zeremoniak ez dira barruan egiten, kanpoan baizik. Arrazoi honengatik greziarrek inportantzia handiagoa ematen diote kanpoko harmoniari barruko erosotasunari baino. Kanpoa marra geometriko zuzenez osatua dago, Graziako arkitektura guztia bezala proportzionaltasuna eta harmonia oinarri bezala edukiz.

            Irudian ikusten den bezala doriar estiloa jarraituz eraikitako obra da eta Pentelikoko marmol zuriaz egina dago. Marmol hau Penteliko menditik ateratzen zen, Aternasetik gertu zegoena, eta akropoliseko beste eraikin batzuk egiteko ere erabilia izan zen.

            Greziako tenplu bat da eta fatxada nagusian ikusi daitekeen zutabeen kopuruarengatik oktaxtiloa da eta tenplu osoa inguratzen dutenez, peripteroa da. Alde motzetan guztira zortzi zutabe dauzka eta alde luzeetan hamazazpi, beraz, gutxi gora behera, luzeerak zabalera bikoizten du. Elementu sostengatzailer hauek, kolomak, zuzenean estilobatoaren gainena daude, oinarririk izan gabe, doriar estiloaren ezaugarria dena. Estilobato hori basamenduaren azkeneko eskailera da, beste bi eskaileren gainean jarria. Fustea ildaskatua da eta kapitel batek errematatzen du. Kapitel hau bi elementuz osatuta dago: ekinoa eta abakoa. Kapitel serie hauen gainean entablamendua dago, aldi berean hiru zatitan zatitzen dena: lehenengoa arkitrabe arrunta da, erlieberik eta apaingarririk gabea; bigarrena frisoa da, triglifoz eta metopez (erliebez apaindutako panelak) osatua. Frisoaren gainean erlaiza aurkitzen da entablamenduaren planotik ateratzen dena.

Eraikinak bi frontoi ditu, haien fondoan oraindik estatua batzuen aztarnak ikusi daitezke.

            Fatxadetako batean bigarren zutabedun arkupe bat ikusi daiteke pronaosean. Honek tenpluaren naosera eramaten du eta bere luzeerarengatik opistodomoa duela dirudi.

            Beraz, Partenoiak zenbait atal ditu. Hasieran pronaosa dugu, sarrera. Gero naosa dago. Atenea Partenosen izugarrizko eskultura aurkitzen da bertan. Krisoelefantina zen (hau da, urrez eta marfilez egina) eta Fidiasen lana izan zen. Partenoia bezala, Atenea jainkosarren omenez egina dago. Ondoren amabirjinen gela dago. Gela hau berezia da Partenoiaren garrantziarengatik eta bertan aristoi familikoen alaba ezkongabeak eta jainkosaren zaintzaileak zirenak egoten ziren. Eta, azkenik, opistodomoa dugu, tenpluaren atzeko zatia.

Greziarren helburua perfekzioa lortzea zenez, garaiko eraikin askori bezala, zuzenketa optikoak egin zizkioten.  Krepisa eta entablamendua kurbatu zituzten; kolomak fustearen erdialdean zabalagoak egin zituzten (honi entasia deitzen zaio); kolomen arteko distantzia ere aldatu egin zituzten urrutitik begiratuta kolomak zuzen ikusi ahal izateko.

            Honela lortu zuten eraikin perfektua.

            Greziarrek eraikina kokatzen zen lekuari ere garrantzi handia ematen zioten. Inklinazioa ere kontutan artzen zuten eguzkiak zuzenean Atenea Partenosen eskulturan emateko.

APOXIOMENO (Lisipo)

                        Aztertuko dudan eskulturaren izena Apoxiomeno da. IV . mendekoa da, helenismorako bilakaeraren garaikoa. Antropozentrikoa da eta gizakiaren eskalan egina dago, edertasuna harmoniaren harreman perfektua izanik. Garai honetan, jainkoak gizon gisa irudikatzen dira eta mundu greziarra polisetan antolatzen da. Polis hauetako batean, Atenasen, demokrazia jaiotzen da sistema politiko bezala, eta honek artean hausnarketa garrantzitsu bat sortuko du. Arte greziarra hiru alditan banatzen da: aldi arkaikoa (k.a. VII-VI. mendean), aldi klasikoa (k.a. V-IV. mendean) eta distira artistikoaren gailurra, aldi helenistikoa (k.a. III-I. mendea).

            Konkor biribileko eskultura da eta lehen esan dudan bezala, gizaki tamaina dauka. Eskulturak atleta gazte bat errepresentatzen du, bere gorputzetik hautsa eta olioa garbitzen lasterketa egin eta gero. Ez dauka heroi jarrerarik. Funtzioa, atletak irabaztean jainkoei eskerrak ematea da. Egilea Lisipo da, aldi klasioko eskultorea. Eskopas eta Praxitelesekin batera, klazismoko bigarren faseko eskultorerik handienetzat hartzen da, aldi klasikoaren eta aldi helenistikoaren transiziozko garaian. Peloponesoko Gerratetik sortutako aldaketa sozial eta politikoek tradiziozko sentimendu erlijiosoa eta pentsakera aldatuko dituzte. Honekin batera, eta bere ondorioz, arteak modu ezberdinean planteatuko ditu bere gaiak. Serenitatea, oreka eta idalizazioa mantentzen dira baina atzerakada eta ahulagotzen, eta ezaugarri berriak sortuko dira. Adibidez: sentimenduak eta gogoak gehiago errepresentatuko dira eta espresibitatea eta mugimendua gehiago landuko da. Errealismoa ere handiagoa izango da eta gai erlijiosoak arruntagoak izango dira.

            Lisiporen ezaugarriak dotoretasuna eta malgutasuna dira atleten irudietan. Kanon berria sortzen du (1/8), burua gorputzaren zortziren bat izando da. Jarrerak naturalagoak izango dira. Lisipo Alejandro Handiaren ia eskultore ofiziala izan zen.

            Bere aurpegiak forma ederrak ditu, gorputz malgua eta buru txiki eta adierazkorra du, arinki alde batera inklinatua dagoena. Kopetan zimur nabari bat dauka, expresibitatea emanez, eta begietan itzala dauka, sakontasuna ematen diotenak. Besoak, gorputzaren aurretik modu horizontalean zabaltzen dira, gorputz-enborra ezkutatuz. Honek estereometria sortzen du, eskulturak espazioa hartzen du; beraz, zentrifugoa da. Besoak tentsioan daude eta ia sorbalden altuerara igotzen dira. Denak batera, dimentsio berri bat ematen dio irudiari. Bere jarrera berezia da: gorputzaren pisua hanka batetik bestera pasatu egiten du, eta besoak aurreruntz zabaltzean, eskulturak sakontasun handiagoa okupatzen du eta prespektiba barietate handia eskaintzen du. Aurreraka duen besoak obra osoari buelta ematea eskatzen du. Guzti honek simetriarekin hausten du.

            Naturalitate idealizatua ikusten da, errealismoaren eta naturalismoaren arteko puntua, non gizon perfektua errepresentatzen den, defekturik gabea. Kanon berria ezartzen zaio, bere burua gorputzaren zortzirera izanez, proportzio perfektuak izateko.

Sentimenak kontrolatzen dituen pertsona bat da; hau bere aurpegiko serenitatean ikusi daiteke. Kontrapostoa ikusi daiteke, aldaken lerro zuzena desnibelatzen. Ilean, aurreko aldietako forma geometrikoak izan ordez, trepanoaren teknika erabili du Lisipok, itzalak sortuz eta sakontasuna eta errealitatea emanez. Giharren lanketa bikaina da. Modu naturalagoan eginik daude eta oso errealistak dira (adibidez, belaunak, enborreko muskuluak edo tentsioan dauden lepoko tendoiak). Eskultura polikromatua da, baina denborarekin kolorea galdu du.

            Polikletok errepresentatzen zuen klazisimotik, Lisipok eskultura-hizkuntza berri bat asmatzen du. Baina, hala ere, klazisismoarekin erlazionatzen duten ezaugarri batzuk ditu, adibidez inexpresibitatea, aldi helenistikotik urrun uzten duena aldi honetan erakusten diren emozioengatik (mugimendu bortitzekin eta egoera patetikoekin).

            Lisiporen aldiko eskultoreak Praxitele eta Eskopas dira. Praxitelesek aurpegian espresibitatea azaltzen du, gehienetan tristura edo melankoliazkoa, eta honetarako “esfumatoaren teknika” erabiltzen du (bekainak lehuntzea). Gainera, “praxitelesen kurbara”-ren bidez silueta kurbatua dute bere obrek. Gorputzaren pisua zerbaiten gainean arinki kargatzen dute. Gaztetxoen gorputzak erabiltzea gustatzen zaio, eskultura xamutzeko (adibidez: Olinpia-ko Hermes). Eskopasek pertsonaiaren psikologia isladatzen du eta sentimendu tragikoa ematen die bere obrei, gehienetan mugimendu bortitzekin (adibidez, Menadea).